گذر ۳ دوره تاریخی در قدیمی‌ترین مسجد استان مرکزی

به گزارش مرکزی دیلی و به نقل ازخبرنگار مهر، مسجد مرکز اشاعه اسلام است و علاوه بر اینکه مهمانخانه خدا در زمین است آنچه از بررسی نقش آن در صدر اسلام بدست می آید، جامعیتش در همه زمینه های عبادی سیاسی، فرهنگی، آموزشی، قضایی و… بوده است. وجود مساجد زیبا با معماری در جهت تحقق این مهم از صدر اسلام تاکنون بیانگر اهمیت این مکان مذهبی است.

بنای خشت و گل مسجد جامع ساوه با وسعت چهار هزار و ۲۰۰ متر مربعی، بعنوان قدیمی ترین مسجد استان مرکزی یکی از زیباترین آثار تارخی این استان است که علاوه بر تاریخ غنی ایرانی اسلامی، لحظه های بندگی و قرب به خداوند را نیز برای هیمشه ثبت کرده است. هنوز می توان صدای اذان و دعای مردم مومن ساوه در طول تاریخ را از دل جنوبی ترین نقطه این شهر شنید.

آثار باقی مانده در این مسجد نشان از گذر سه دوره تاریخی بر این بنا را دارد. مقطع تاریخی قبل از اسلام، قرون اولیه اسلامی و دوران صفوی.

 باستان شناسان معتقدند که مکان مسجد فعلی در دوران ایران باستان، آتشکده بوده و در دوره اسلامی تبدیل به مسجد شده است. تا به حال به‌طور دقیق تاریخ مسجد جامع ساوه تعیین نشده، اما قدیمی‌ترین شیء که در این مجموعه پیدا شده، کتیبه‌هایی است که در قرن چهارم نوشته شده‌اند بنابراین این مسجد حداقل ۱۰۰۰ سال عمر دارد.

باستان‌شناسان مدعی‌اند این مسجد یکی از اولین مسجدهای ساخته شده در ایران است؛ هرچند مسجد کهنسال در طول قرن‌های بعد آن‌قدر تغییر کرد که دیگر چیزی از آن مسجد اولیه باقی نمانده است.

ساختمان کنونی مسجد نیز همچنان صلابت و زیبایی خود را دارد، دور تا دور حیاط مستطیل – مربع شکل مسجد جامع شهر ساوه را یک گنبد زیبا، چندین شبستان، ایوان‌هایی بلند و مناره ای بلند گرفته است. این مسجد زیبا آن ‌قدر تزئینات مختلف معماری روی طاق‌ها و دیوارهایش دارد که می‌توان به عنوان یک موزه به دیدنش رفت.

با کاوش‌هایی که طی چند سال گذشته انجام شده و با کشف توده‌های گلی و آواری که به دست آمده، کارشناسان معتقدند که در محل کنونی مسجد جامع، مسجدی قدیمی‌تر وجود داشته که قسمتی از مصالح مسجد امروزی از همان مسجد اولیه تامین شده‌است.

مسجد جامع ساوه در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده؛ این مسجد مانند شهر ساوه در زمان حمله مغول آسیب‌های بسیاری دید که در دوران مختلف از جمله زمان قاجار مرمت شده‌است.

این مسجد مشتمل بر یک صحن و گنبدی در جنوب، دو ایوان، یک مناره، چند شبستان، محرابهایی متعدد و قدیمی با خطوط کوفی و دو محراب از دوره صفویه با خط ثلث است.

گنبدخانه مسجد که از قدیمی‌ترین بخش‌های آن است، قرن چهارم و پنجم در ضلع جنوبی بنا شده، مناره مسجد متعلق به قرن ششم است.

این بنا دارای شبستان ها و دهلیزهای زیبای آجری است و از آثار قرن ششم و عصر سلجوقیان به شمار می‌رود. محراب آن دارای کتیبه‌های متعدد عمودی و افقی است که سه جانب آن را فرا گرفته و روی آن به خط ثلث و کوفی و سوره‌هایی از قرآن مجید (سوره قدر، اخلاص، جمعه) گچبری شده است.

در گوشه شمال شرقی و بیرون از مسجد، مناره‌ای رفیع و آجری مربوط به دوره سلجوقی واقع شده‌است.

قسمت پایین این مناره ساده و قسمتهای بالایی آن با نقوش آجری مزین شده و بر اساس شواهد و قراین، به مرور زمان قسمتی از آن تخریب یا ریزش کرده‌است و ارتفاع فعلی آن ۱۴ متر و با قطر ۵/۳ متر می‌باشد. راه پله‌ای مارپیچ که به نقوش متنوع و برجسته مزین شده نیز در داخل آن وجود دارد.

قدیمی ترین بخش مسجد همان شبستان های گلی وخشتی آن است که متعلق به دوره ی پیش از سلجوقی میباشد. اما در دورهی سلجوقی وایلخانی تغیرات عمده ای در شکل معماری این مسجد صورت می گیرد. عنصر خشت جای خود را به آجر می دهد واز گچ به میزان بسیار در تزئینات استفاده می شود.

در ضلع غربی مسجد ایوان بزرگی دیده می شود متعلق به قرن هشتم که طول و ارتفاع آن تقریبا با هم برابر است.

در ضلع جنوبی مسجد گنبد خانه بزرگ آن وجود دارد که متعلق به قرن چهارم و پنجم هجری است.

گنبدخانه مسجد که از قدیمی‌ترین بخش‌های آن است، قرن چهارم و پنجم در ضلع جنوبی بنا شده، درون گنبد خانه یک محراب گچبری شده وجود دارد که متعلق به دوره صفویه با نقش هایی مانند برگ و گل و بوته و نقوش اسلیمی و ختایی زینت یافته و در حاشیه محراب آیات قرآن از جمله بخشی از سوره جمعه دیده می شود.

 در بنا کتیبه هایی وجود دارد که آنها را با توجه به نوع متعلق به قرن چهارم قمری دانسته اند. اما قدیمی ترین کتیبه تاریخ دار بنا که بر مناره آن جای دارد مورخ به ۵۰۴ و حاوی نام محمدبن ملک شاه است.

در محراب شبستان شرقی گنبد خانه نیز کتیبه ای از قرن هشتم هجری قمری وجود دارد که تاریخ آن را به احتمال ۷۱۰ دانسته اند  و کتیبه ای در همان گنبد خانه مورخ ۹۲۲ است.

این مجموعه دارای یک کتابخانه بزرگ با قفسه های پر از کتاب دست نویس بوده است که محل نگهداری اشیای با ارزشی از جمله اسطرلاب و گوی و کتاب های خطی بوده اما متاسفانه تمام این مجموعه را سپاهیان مغول به آتش کشیدند.

این مسجد هم اکنون جزئی از میراث ملی کشور است و نزدیک به هشتاد سال است که به ثبت ملی رسیده است. میراث فرهنگی ساوه بدنبال مرمت و حفظ این بنا است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ساوه با بیان اینکه عملیات مرمت قدیمی ترین مسجد استان مرکزی در این شهرستان آغاز شده، گفت: این عملیات شامل اصلاح و ساماندهی حریم مسجد، دیوار کشی، ترمیم بدنه های داخلی، پاکسازی گنبد از رویش گیاهان و بندکشی است.

محسن نبوی با بیان اینکه  قدمت مسجد جامع ساوه به قرن۳ هجری و دوران آل بویه بازمی گردد، افزود: اهمیت حفظ آثار تاریخی بعنوان بخشی از هویت ما مسئله ای مهم است.

وی  با اشاره به مرمت ایوان شاگرد مسجد جامع ساوه که از مرمت های مهم کشوری بود، اظهار کرد: برای اجرای این مرحله از مرمت  که یک ماه به طول خواهد انجامید در مجموع ۸۰۰ میلیون ریال اعتبار هزینه خواهد شد.

زمان می گذرد، نسل ها تغییر می کند و فقط این نشانه ها و آثار برجای مانده است که نیاکان، روش زندگی و اعتقاداتشان را برایمان به جا می گذارد. اهمیت حفظ مساجد علاوه بر جنبه مذهبی بخشی از تاریخ ایران را نیز در بر دارد.

……

گزارش: سمیه انصاری فر